مدیریت هبه ای در مناطق آزاد!

تجارت جهانی/ بشری حسین زاده: مناطق آزاد در کشورهای مختلف با اهدافی در زمینه های رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال و توسعه کشور ایجاد شد. در ایران نیز مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور به منظور رشد ثروت ملی، انتقال فناوری های پیشرفته،
گسترش و تسهیل تولید، صادرات کالا و خدمات و تأمین نیازهای ضروری و منابع مالی از خارج ایجاد شد. با این حال طبق پیش بینی و ظرفیت های موجود در مناطق، در رسیدن به اهداف مورد نظر به توفیقی نرسیدند. تجارت جهانی در مورد عملکرد مناطق آزاد، شرایط و مشکالت موجود با محمدعلی وکیلی معاون پیشین دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد گفتگو کرده است که در ادامه متن آن را می خوانید…

شــما تجربــه حضــور در دبیرخانــه مناطــق آزاد را داریــد و معــاون فرهنگــی، گردشــگری و صنایــع خـلـاق بودید؛ اساســا چــرا در طــول ســی ســال اخیــر، مناطــق آزاد نتوانســته اند در ماموریت هــای محولــه، موفق باشند؟

اولین مســاله این اســت که فهم مشــترکی در مناطق آزاد وجــود ندارد و ما شــاهد دولت هایی بــوده ایــم کــه مناطــق آزاد را یــک منطقــه اضافه میدانستند و به همین علت، رفتاری ضد ارزش با این مناطق داشتند. در این بین دولت سازندگی مســتثنا بود و به همین دلیــل قوانیــن حا کم در مناطق آزاد امروز مخصوصا قوانین تفویض بخش های حا کمیتی، مربوط به دوره سازندگی است.
اساس نامه مناطق آزاد هیج گاه نتوانست بالای ۶۰ درصد اجرا شود، به خصوص در ارتباط با تفویض حوزه اختیارات بخش هــای حاکمیتی این بند از اساس نامه اجرا نشده است. در دولت یازدهم و دوازدهــم تا حــدودی مناطــق ازاد مــورد توجه قرار گرفتند اما در دولت کنونی شرایط نسبت به گذشته بســیار بدتر شده اســت و ما شاهد نوعی بازگشت به عقب هستیم.
در مجلس دهم اشتباه بزرگی رخ داد و بنظر من مطالبات نمایندگان مطالبات ملی نبود به همین دلیل بــرای انتقام از دبیــر خانه مناطق آزاد کــه زیــر مجموعــه ریاســت جمهــوری بود، تعدادی از نمایندگان تصمیم گرفتند ساختار را تغییر دهند و جایگاه آن را از معاونت ریاست جمهوری بــه وزارت اقتصاد تغییــر دهند و این تیر خالصی به جایگاه مناطق آزاد بود. در حالی که مناطق آزاد در کشورهای توسعه یافته یکی از شاخص های توسعه است و مناطق فرصت مهمــی هســتند کــه بــه عنــوان موتــور محــرک اقتصادیی عمــل کنند. چرا که بــه دلیل وجود مشــکلاتی در اقتصاد های ملی، امکان جذب سرمایه و برای تســهیل ســرمایه گذاری و برای کاهــش بوروکراســی حاکــم بــر دیوان ســالاری کشور ها، مناطق آزاد پیش بینی شده اند.
در ایران نیز هدف اینگونه تعریف شــده بود که بــا تفویــض بخش هــای حا کمیتــی و اعمال حداقلی قواعد سرمایه گذاری، جذب سرمایه گذار و جاذبه های ســرمایه گذاری فراهم شود کــه دو نقطــه کانونــی معافیــت هــای گمرکــی و معافیــت هــای مالیاتــی، در آن وجود داشــت. فرضیــه موجــود ایــن بــود کــه قوانیــن دیــوان ســالاری کــه در نظــام ســرزمینی وجــود دارد برچیده می شود و مجوز ها با سرعت بیشتری اخذ شود، این درحالی است که ما مناطق آزاد را نــه تنهــا از دیــوان ســالاری آزاد نکردیــم بلکه ســلایقی را علاوه بــر قوانیــن ســرزمین اصلی به مناطق آزاد حا کم کردیم. با توجه بــه آمارهای غیر دقیق منتشــر شــده توسط مسئولین در ارتباط با مناطق آزاد در مورد اینکــه مناطــق آزاد گلــوگاه های قاچاق هســتند ذهنیت منفی دربــاره مناطق آزاد بــه وجود آمد. این آمار ها معمولا غیرشــفاف و غیر دقیق بوده و در نهایت اکنون شاهد کوچ منابع از مناطق آزاد ایران به مناطق آزاد کشور های منطقه هستیم. درحالی که فرضیه گذشــته بر صــادرات از طریق مناطق آزاد، ایجاد رقابت بین مناطــق در ایران و همسایگان و… اســتوار بود، این فرضیه به دلیل صحبت های غیر دقیق، برداشت اشتباه و رفتار اشــتباه برعکس شــکل گرفــت. درحــال حاضر از فلســفه مناطق آزاد فاصله زیادی داریم تا جایی که جاذبه های سرمایه گذاری در سرزمین اصلی نسبت به مناطق آزاد بیشتر شده و سرمایه گذاران در مناطق آزاد بعضا پشیمان هستند. بنده معتقد هســتم در ایران چیزی به نام منطقــه آزاد وجود ندارد و صرفــا فرصت هــای اقلیمی وجــود دارد و ما تحت عنوان حکمرانی ارزش افــزوده ای برای مناطق علاوه بر اقلیم طبیعی در راستای جذب سرمایه گذار یا گردشگر ایجاد کنیم.

شــما در مقام معاون دبیرخانه مناطق آزاد بــه مناطــق هفت گانه ســفر داشــته ایــد و از نزدیک با مشکلات و مسایل آشنا هستید؛ به نظر شما کدام منطقه بیش از سایر مناطق ، دچار مشکل است و نیاز به تحول اساسی دارد؟ چرا؟

همه مناطق دارای مشــکلاتی هستند. یک سری موانع اصلی، گفتمانی و رویکردی به طور یکسان و برخی از موانع به هر منطقه اختصاص دارد. یکی از مشکلات مهم در مناطق اشخاص دارای مسئولیت هســتند؛ در مناطق اشخاص متناســب با کارکرد منطقه انتخاب نمی شود و هر فــردی منطقه را هماننــد حیاط خلوتی دانســته و افراد مورد نظر خود را قرار می دهد. در مناطق مدیریت و جایگاه با توجه به ســلیقه خود و به صورت هبه ای به افراد اهدا می شود نه بر اساس شایستگی های موجود. بنابراین علاوه بر کاســتی ها در رفتار نســبت به مناطق آزاد، دولت ها مناطق را به عنوان فرصت توســعه ای در انتخاب نیروی انسانی نمی بینند. در حقیقت مناطق آزاد به عنــوان مناطــق آزاد از قوانین سرزمینی نیســتند و صرفا به عنوان یک اسم بدون محتوا هستند.

شــما تجربــه نمایندگی مجلــس را نیز در کارنامــه دارید؛ چرا مجلــس نظارت دقیق و مطالبه گــری در مقابــل مناطــق آزاد نــدارد و فراکســیون مناطــق آزاد، توســط افــرادی تشــکیل می شــود که هیچ تخصصــی درباره مناطق آزاد ندارند؟

به دلیــل اینکه مجلس در حــال حاضر ضد مناطق آزاد فعالیت می کنــد تصور میکنند که منطقه آزاد به معنای آزاد از اســلام است. بزرگ ترین اشــتباهی که رخ داد این بــود که جایگاه دبیرخانه را از معاونت رئیس جمهور و یک سازمان مستقل، زیر مجموعه وزارت اقتصاد قرار دادند. در حال حاضر دبیرشــورایعالی مناطق آزاد به دلیل الزام پاسخگویی به ریاست جمهور، شورای وزیران و وزیر اقتصاد کاملا مسلوب الاختیار است و به همین دلیل پیچیدگی بیشتری پیدا کرده.

مســایل فرهنگــی و گردشــگری در مناطق آزاد دو ســال اخیــر را چگونــه ارزیابی می کنید؟ آیا رضایت بخش است؟

هریک از مناطق حوزه فعالیت خاص خود را دارند. مثال کیش رویکرد گردشگری دارد اما با رویکرد صنعتی فعالیت و هدف گذاری می شود. به طور کلی باید هدف گــذاری ها در مناطق بر اساس آمایش سرزمینی اتفاق بیوفتد. در حال حاضــر در مناطق همه چیز وجــود دارد اما در عین حالی هیچ چیز وجود نــدارد چرا که هیچ چیز ارزش افزوده ای ایجاد نکرده است. مثال در چابهار منطقه تجاری صنعتی گردشگری است اما هیچ کشتی، خط ترانزیتی دریایی به هند و وجود ندارد و هیچ سودی از ترانزیت برای کشور بدست نیاورده است.

شــما از چابهــار در دوران معاونــت مناطــق آزاد بازدید داشــته اید؛ چــرا چابهار از مشــکلات عدیده رنــج میبــرد و در طول دو سال اخیر و پس از برکناری مدیرعامل قبلی، هنوز در یک کمای اقتصادی به ســر میبرد؟

با وجــود اینکه این منطقــه را پایتخــت دریایی ایران مینامند! چابهار همیشــه در کما بوده است و در حال حاضر طرح توسعه مکران نیز شرایط متفاوتی را برای چابهار به وجود آورده است.

در طــول ده ســال اخیــر، کــدام یک از دبیــران مناطق آزاد نســبت بــه بقیــه موفق تر بوده است؟

بنظر بنده آقای ترکان فرد توسعه گرایی بود و درک درســتی از مناطق آزاد داشت و به دلیل جهان دیــده بودن و حضــور در مجموعه آقای هاشــمی نگاه حداکثری به مناطق آزاد داشت. پس از او آقای بانک نیز عملکرد مناسبی داشت. اشتباه ترین انتخاب بعد از مرتضی بانک، رخداد و بدترین فرد ممکن در دولت روحانی برای مناطق انتخاب شد که در واقع چوب حراج بر مناطق آزاد بود که براساس نسبت خویشــاوندی، با سابقه نامناسب و با توانایی اداره ضعیف در جایگاه قرار گرفت و در نهایت من از جایگاه خود استعفا دادم. در حال نیز مناطق با دیدگاه بد و به بدترین شکل اداره می شوند و افرادی با کمترین آشنایی برای مناطق و با بی ثباتی که یکــی از معضلات مهم برای سرمایه گذاری اســت به صورت ماهانه و موقت انتخاب می شوند که یکی از عوامل فساد همین موضوع است.

طــرح ایجــاد مناطــق آزاد مشــترک بــا کشــورهای همســایه چــه نگرشــی را دنبــال میکند و آیا با وجــود تحریم ها، پیامد مثبتی خواهد داشت؟

تصور من این اســت که ایــن موضوع صرفا در حد شعار اســت. به این دلیل که ما در کشور کارنامه و عملکرد مطلوبی بــرای مناطق خود نداریم و نمیتوان بدون داشــتن جایگاه خوب و عملکرد قوی در این زمینــه ادعای مناطق آزاد مشترک داشــت. بزرگ ترین شــانس برای ما وجود بازارچههای مرزی مشــترک است که در صورت وحدت رویه در حــوزه نظامی و گمرک فعالیت می کند.

آیــا بــا تشــکیل مناطــق آزاد جدیــد، موافق بودید؟ چرا؟

یکی از مشــکلات موجود برای مناطق آزاد، مطالبه و امتیازگیری نمایندگان مجلس برای قرار دادن نام منطقه ازاد به حوزه استحفاظی خود در جهت ایجاد ارزش افزوده بر دارایی شهروندان و مردم است. در حالی که بدون مطالعه مبنی بر ضرورت ها و بر اســاس اصل آمایش سرزمینی، توســعه صرفا روی کاغذ اتفاق می افتد و نتیجه ناامید کننده ای خواهد داشت.

اگر بــه عقب برگردید بازهــم در مناطق آزاد مســئولیت قبــول میکنیــد؟ ســختی ها و پیچیدگی های کار در مناطق آزاد چیست؟

خیر. با اینکه حق انتخاب زیادی وجود داشت اما تصور من این بود که توان فعالیت و اثرگذاری را خواهم داشت اما متوجه اسم هایی فاقد محتوا شــدم. حتی همچنان در مناطق آزاد نیازمند گفتمان ســازی نظری، یکسان ســازی فهم و ساختاری سازی بر اساس قوانین حاکم بر مناطق آزاد و جایگاهی در حد معاون ریاست جمهور و یا سازمانی در حد سازمان محیط زیست هستیم. در حال حاضر در همه سطوح مدیریتی بدترین روش برای انتخاب مدیران وجود دارد.

داســتان پــروژه چنــد هــزار میلیاردی کیــش مــال چیســت؟ چــرا ایــن پــروژه دچــار حاشیه چندین ساله شده است؟

در کیش و بقیه مناطق پروژه های میلیاردی و زیرخاکی زیادی وجود دارد. مثال یکی از موارد عجیب در کیش، پرونده فردی دو تابعیتی بود که بخشــی از جزیره را به عنوان سایت توسعه ای به نام خود ثبت کرده بود و سپس طبق نامه نگاری رای عجیبی علیــه جزیره کیش گرفت. در جزیره کیش ساخت و ساز و برج سازی تنها بخشی اســت که عملکرد خوبی دارد است ،اما گویا چندین حکومت در آنجا وجود دارد. به این علت که مجوزها مغایر هم هستند. مثال هنگامی که مجوز برج ســازی داده می شود به امکانات و زیرساخت های لازم توجهی نمیشــود و مســئولیت ها به همدیگر محول میشــود و در نهایت دوگانگــی بزرگی در این مناطق وجود دارد.